Λίγα κτίρια στον κόσμο έχουν βρεθεί όπως του Ορφανοτροφείου της Πριγκήπου μεταξύ ταλαντώσεων φαντασιώσεων και άσχετων πραγματικοτήτων. Η σημερινή του παρουσία ως ερειπίου, ή αναστήλωση του, η ξανά χρησιμοποίηση του ταλαντεύονται μεταξύ φαντασιώσεων και πραγματικοτήτων. Ναι, το γιγάντιο αυτό ξύλινο κτίριο στην κορυφή ενός βουνού, είναι όπως ο Τιτανικός που βρίσκεται στον βυθό του Ατλαντικού ωκεανού, είναι μιά πραγματικότητα που δεν μπορεί να είναι μια φαντασίωση. Ταυτόχρονα όμως είναι μια φαντασίωση που δεν θα μπορούσε να είναι μια πραγματικότητα.
Οι κατασκευαστές του, οι ιδιοκτήτες της φαντασίωσης αυτής, είναι ένα πλεούμενο που κινείται πιο γρήγορα από τα σημερινά πλοία, είχαν σκεφτεί να χρησιμοποιήσουν την μεταφορά των επισκεπτών από τον λόφο στην παραλία με τα μόλις ανακαλυφθέντα αυτοκίνητα. Σχεδίασαν αυτό σαν ένα πολυτελές πλοίο που θα μετέφερε τους επισκέπτες ταξιδιώτες του Οριάντ Εξπρές που ξεκινούσαν από το Λονδίνο και διέρχονταν από το Παρίσι. Τα τρένα αυτά είχαν διπλούς άξονες ισορρόπησης ώστε να στρέφονται εύκολα με ειδικές αναρτήσεις, χωριστά δωμάτια με υπνοδωμάτια σαλόνια με εστιατόρια και παιχνίδια…
Το όνειρο αυτό που είχε τον χαρακτήρα ενός τρελού προγράμμα-τος, συνδύαζε τα κεφάλαια της βιομηχανοποιημένης και της εκλεκτικής Ευρώπης. Η συνδυαστική αυτή τάση στις αρχές του 20ου αιώνα, έφθασε στο νησί της Πριγκήπου μέχρι τον λόφο του Χριστού Μεταμορφώσεως.
Όμως αυτή η μεγαλειώδης κατασκευή, αν και είχε αναγερθεί σε λόφο της Πριγκήπου, πάλι δεν είναι μια πραγματικότητα, όμως ένα όνειρο. Παρ’ όλους τους πολέμους, τις καταστροφές, τους αφανισμούς τον καιρό εκείνο στην Πρίγκηπο μετατράπηκε σ’ ένα υπερπολυτελές ξενοδοχείο για να υποδεχθεί τους εκλεκτούς Ευρωπαίους τουρίστες. Τα ιστορικά γεγονότα αυτά όταν τα βλέπουμε σήμερα, οι προσωπικότητες αναμίχθηκαν όσο είναι πραγματικά είναι και τόσο και φανταστικά.
Πως το καταλαβαίνουμε αυτό; Ενώ χτίστηκε ως ξενοδοχείο δεν χρησιμοποιήθηκε για τέτοιο. Ενώ έγινε Ορφανοτροφείο δεν το επιτράπηκε να συνεχίσει.
Το κτίριο του Ορφανοτροφείου αρχές του 1900 ενώ κτίστηκε ως ξενοδοχείο δίνει ένα μήνυμα από την σκοπιά αυτή: ως ένα βήμα στην πραγματοποίηση του Μεγάλου Ευρωπαϊκού ονείρου στην εξωτική πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Σκοπός ήταν να πλησιάσει η απαστράπτουσα Πόλη στις Ευρωπαϊκές Πόλεις πρωτευουσών όπως του Παρισιού και της Βιέννης.
Τα σημεία σύνθλιψης του κτιρίου επίσης συνδέονται με τα τραγικά ιστορικά πολιτικά γεγονότα.
Οι επισκέπτες του Κτιρίου αυτού ρωτούν πάντα για ποιο λόγο αυτό κτίστηκε στην κορυφή ενός λόφου και όχι σε μια παραλία της Κωνσταντινούπολης.
Τα κτίρια μας πληροφορούν για τα σημεία που έχουν ανεγερθεί. Η Λεωφόρος του Πέρα του 19ου αιώνα ήταν η τοποθεσία που υπήρχαν οι πρεσβείες. Για τον λόγο αυτό εκεί βρίσκεται και το Ρωσικό Παλάτι. Οι Λεωφόρος Τραπεζών είναι εκεί που βρίσκονται οι Τράπεζες. Η Οθωμανική Τράπεζα για τον λόγο αυτό βρίσκεται εκεί.
Ο λόγος αυτός μας οδηγεί να θέσουμε το ερώτημα για ποιο λόγο βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα ξύλινα κτίρια του κόσμου στην Πρίγκηπο ως το Ρωμαίικό Ορθόδοξο Ορφανοτροφείο.
Το ξενοδοχείο Prinkipo Palace διαφέρει από τα άλλα έργα που είχαν προταθεί στον Σουλτάνο Αβδουλχαμίτ ΙΙ επειδή ολοκληρώθηκε σαν κατασκευή. Το έργο αυτό περατώθηκε επιτυχώς από τον αρχιτέκτονα Vallaury που ήταν γνωστός για την φαντασία του, υποστηρίχθηκε από επιχειρηματία και προέκυψε αυτό το μεγαλειώδες κτίριο. Για τον λόγο αυτό το Prinkipo Palace με την μετέπειτα του ονομασία Ορφανοτροφείο, όπως φάνηκε με την μετέπειτα του πορεία ταλαντεύτηκε μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίωσης. Η ικανότητα εδώ της φαντασίωσης σε ποιο βαθμό μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί στο μέλλον; Ο εκσυγχρονισμός είναι κάπως τέτοιο; να νομίζεις ότι ξέρεις τι θα συμβεί στο μέλλον, το να γνωρίζεις και να μην μπορείς να το ξέρεις….
Η μεγαλειώδης αυτή επιχείρηση το τρελό αυτό πρόγραμμα στον κόσμο των φαντασιώσεων το να πορεύεται μια πορεία προκαθορισμένη, δηλαδή δείχνει ότι έχει σχεδιαστεί ως ένα όνειρο, συνδεδεμένο με μια πόλη: οι αφίσες, οι διαφημίσεις σε εφημερίδες, τουριστικοί οδηγοί ότι ακριβώς στο σημείο αυτό συνέβη μια καμπή στον δρόμο του και αρχίζει η δημιουργία ενός έθνους- κράτους. Επειδή δε μέσα στο ξενοδοχείο σχεδιάζεται να λειτουργήσει ένα “Kαζίνο” ο Σουλτάνος δεν δίνει την άδεια λειτουργίας του όπως λέγεται. Όμως το ζήτημα πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος. Είναι όμως η μόνη αιτία αυτή; Τα ζητήματα που ανα-κύπτουν από την ίδρυση των εθνών – κρατών πάνω σε μια σιδηροδρομική γραμμή, οι δημόσιες οικονομικές κρίσεις που αντιμετώπιζαν οι χρηματοδότες του έργου, η αδυναμία του κράτους να πληρώσει τον φόρο εκμετάλλευσης από την χρήση του σιδηροδρόμου και βέβαια οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων οραμάτων στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, αρκετά πριν από την έναρξη του Παγκοσμίου Πολέμου, συνιστούν ίσως μερικές από τις αιτίες αυτής της αλλαγής πορείας για την τύχη του κτιρίου.
Αναπόφευκτη ερώτηση: Είναι εν ζωή το Ορφανοτροφείο ακόμα;
Εκείνο που προβάλει είναι ότι η γιγάντια αυτή κατασκευή από φυσικής πλευράς βρίσκεται ακόμα εν ζωή. Ναι, η ζημιά είναι μεγάλη. Όμως το Ορφανοτροφείο δεν έχει αφήσει την τελευταία του πνοή.
Πως μπορεί αυτό το κτίριο που είναι ένα όνειρο στην κατάσταση αυτή να ζήσει;
Θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια άλλη μορφή δυναμικής ζωής εναλλακτικά από την πορεία του προς εξαφάνιση. Η αδυναμία ενός συλλογικού οράματος. Η αδυναμία αυτή εγείρεται ολοζώντανα μπροστά μας. Συνεπώς αυτό δικαιολογήσει την προσέγγιση αντί το Ορφανοτροφείο να κατεδαφιστεί πλήρως να αναγερθεί ξανά πιστά στην αρχική του μορφή – δηλαδή αντί να εξαφανιστεί – να διατηρηθεί εν ζωή. Να είναι ένα όνειρο.
Αν ρωτήσετε γιατί ; θα πρέπει να αναζητήσουμε κάτι άλλο: Όταν βλέπουμε το Ορφανοτροφείο απ‘ έξω χωρίς να εισέλθουμε μέσα του, μπορούμε να το παρομοιάζουμε με τα ξύλινα σπίτια της πόλης που χάνεται.
Όταν βλέπουμε τις ζημιές στο κτίριο απ’ έξω θα πείτε φυσικά: “Εφόσον οι ζημιές στα εξωτερικά τοιχώματα, την στέγη είναι σε τέτοια έκταση, κατά πάσα πιθανότητα δεν υπάρχει τίποτα να διασωθεί εντός του κτιρίου”. Η όψη είναι τρομακτική. Όμως όταν προσπαθήσετε να δείτε το κτίριο από κοντά η εικόνα είναι διαφορετική. Η αιτία είναι επειδή το Ορφανοτροφείο δεν είναι ένα συνηθισμένο κτίριο.
Όταν μπείτε μέσα, εξαρχής διαπιστώνεται ότι η δομή αυτού του μεγέθους διαφέρει πάρα πολύ από τις ξύ-λινες κατασκευές εκείνης της εποχής. Διαπιστώνεται γρήγορα ότι η δομική αντίληψη που σχεδιάστηκε το κτίριο αυτό έχει μια ιδιαιτερότητα. Ενώ το κτίριο αρχικά είχε σχεδιαστεί για ξενοδοχειακή χρήση η φέρουσα του δομή έχει μια ιδιαιτερότητα ως σύνολο.
Σαν παράδειγμα, στα δάπεδα τα τόξα διαστάσεων 40X10 cm έχουν τοποθετηθεί κάθε 40cm, παρόλη την βροχή που έχουν υποστεί, φαίνονται ακόμα πολύ γερά. Τα ξύλα αυτά παρόλη την υγρασία που έχουν υποστεί λόγω του εξαερισμού τους, σχεδόν δείχνουν μια ανθεκτικότητα σκυροδέματος (μπετόν) και είναι πιο ισχυρά από μια σημερινή κατασκευή. Τα τόξα αυτά στις οροφές επιπλέον έχουν ενισχυθεί με δοκούς 5X15cm.
Αυτά δείχνουν ότι το κτίριο θα μπορούσε να επαναχρησιμοποιηθεί με μια δημιουργική αρχιτεκτονική αναστήλωση. Το όλο κτίριο θα μπορούσε να αποτελέσει ζήτημα έρευνας της μηχανικής επιστήμης.
Στο πλαίσιο αυτό των σκέψεων επανέρχεται στην ημερήσια διάταξη η προ είκοσι ετών πρόταση της προσωρινής κάλυψης της στέγης μ’ ένα ελαφρύ προστατευτικό κάλυμμα. Ενόψει αυτών, σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε να προκύψει μετά από ειδική μελέτη, μια πρωτότυπη μέθοδος συντήρησης και αναστήλωσης. Σαν παράδειγμα, σ’ ένα τμήμα του κτιρίου, μέσα σε αυτό το γιγάντιο σύνολο, χωρίς να ανταγωνίζεται με αυτό αλλά να αποτελεί μια σύγκριση με το παρελθόν, η αναστήλωση ενός του τμήματος να αποκτήσει εν μέρει ζωή. Κατά την άποψη μου με μια τέτοια επανάχρηση θα μπορούσαν να αναπτυχθούν νέες προσεγγίσεις συντηρήσεων.
Όπως ανέφερα παραπάνω, φαίνεται ότι το μεγαλειώδες αυτό κτίριο αντέχει, παρόλη την εγκατάλειψη μισού αιώνα. Για τον λόγο αυτό το επείγον ζήτημα είναι η επισκευή της στέγης. Θα μπορούσε αυτή να επισκευαστεί ή να ξανακατασκευαστεί εξολοκλήρου η στέγη. Για την μεταφορά των στοιχείων της στέγης θα μπορούσαμε να επωφεληθούμε από τα υπάρχοντα δομικά υλικά μέσα στο κτίριο και να δημιουργήσουμε μια νέα στέγη κάτω από το επίπεδο της υπάρχουσας στέγης. Όταν κατεβαίνουμε στους κάτω ορόφους διαπιστώνουμε ότι αυξάνεται ο όγκος του κτιρίου που θα μπορούσε εύκολα να καταστεί επαναχρησιμοποιούμενος. Σαν παράδειγμα η Μεγάλη Αίθουσα. Αν επισκευασθεί η στέγη ο φανταστικός αυτός χώρος θα μπορούσε να μεταφερθεί στο μέλ-λον. Θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα τμήματα που είναι ακέραια.
Θα μπορούσαν κάποια τμήματα του κτιρίου να ενθυλακωθούν σε γυάλινα και ατσάλινα κιβώτια για να δημιουργήσουν νέους χώρους και επίσης σήραγγες- διαδρόμους. Με τον τρόπο αυτό το κτίριο μπορεί να χρησιμοποιηθεί τμηματικά. Μπορούν να δημιουργηθούν χώροι σεμιναρίων και εργασίας, όπως επίσης χώροι εκθέσεων. Για τους λόγους αυτούς πιστεύω ότι η εκ βάθρου ριζοσπαστική αναστήλωση του κτιρίου θα έχει τον χαρακτήρα που θα αποτελέσει εξαφάνιση του χαρακτήρα του ορφανοτροφείο.
Δίνω ένα παράδειγμα:
Τι θα κάνετε με την κουζίνα που έχει μείνει άθικτη. Θα την χρησιμοποιήσετε ως κουζίνα ξανά. Έχετε ένα μνημείο 120 ετών. Αυτό που ονομάζεται “κουζίνα” να ενεργήσετε να χρησιμοποιηθεί ως μια σύγχρονη κουζίνα εγείρει το ερώτημα. Το ερώτημα της προστασίας αυτής της πολιτισμικής κληρονομιάς βρίσκεται στο σημείο να εξοικειωθεί με αυτό το αρχιτεκτονικό πρόβλημα: αν τολμήσετε να χρησιμοποιήσετε την κουζίνα σαν κουζίνα, αυτή η ενέργεια δεν αποσκοπεί στην προστασία αυτής αλλά η καταστροφή της. Μια μετατροπή τέτοια επειδή ο χώρος έχει την ονομασία “κουζίνα” δεν αποτελεί τίποτα άλλο από μια κατεδαφιστική ενέργεια. Επίσης αυτό ισχύει για όλο το κτίριο, αν θα μετατρεπόταν χωρίς προβληματισμό. Καλά πρέπει σ’ αυτό το κτίριο θα πρέπει να κατασκευαστεί μια κουζίνα; Το ζήτημα είναι ότι η αρχιτεκτονική ως ένα διανοητικό πεδίο θέτει αποστάσεις από το κτίριο. Το ζήτημα είναι το κτίριο να αποκτήσει οντότητα με τον επαναπροσδιορισμό του. Η συντήρηση του Ορφανοτροφείο είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Όμως ταυτόχρονα είναι και πολύ εύκολη. Το τι πρέπει να γίνει είναι να υπάρξει όραμα και φαντασία. Είναι ανάγκη η παραγωγή εφευρετικών λύσεων. Επειδή το κτίριο του
Ορφανοτροφείου είχε σχεδιαστεί για να λειτουργήσει ως ξενοδοχείο διαφέρει πολύ από άλλα ξύλινα κτίρια. Κατ’ αρχήν χρησιμοποιήθηκε πολύ υψηλής ποιότητας ξύλινο υλικό που έχει αντέξει όλες τις δυσμενείς περιβαλλοντολογικές συνθήκες που αν ήταν από σκυρόδεμα δεν θα έμενε τόσο γερό όσο είναι σήμερα. Το κτίριο όπως τα αντίστοιχα ατσάλινα και σκυροδέματα διαθέτει σχεδιασμένη ξύλινη φέρουσα δομή. Οι δομές μέσα στην σκεπή που αποτελούνται από ψαλίδια, κολώνες και δοκρύς πρέπει να επισκευαστούν. Μεταξύ αυτών υπάρχουν πολλά που είναι σε καλή κατάσταση. Ορισμένα τμήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
Το Ορφανοτροφείο αποτελεί ένα “Χώρο Μνήμης”. Φέρει στο σώμα του σημάδια πολλών περιόδων. Σκοπός είναι με μια γόνιμη προσέγγιση να συντηρηθεί με επιτυχία και έτσι αυτό να αποτελέσει πρότυπο σε παρόμοιες περιπτώσεις.
Τι μπορεί να γίνει ; Ίσως ένα διεθνής διαγωνισμός αρχιτεκτονικών ιδεών θα μπορούσε να δώσει καλά αποτελέσματα.
Ένα αρχιτεκτονικό πείραμα θα μπορούσε να δώσει πολλά κέρδη στη μνήμη που αντιπροσωπεύει το κτίριο αυτό. Για τον αυτό έχει σημασία η επικράτηση ελεύθερων ιδεών, χωρίς προκαταλήψεις στη σχεδίαση προσέγγιση για την διαμόρφωση ενός προγράμματος συντήρησης.
Ορισμένες φορές προβάλλουν σκέψεις όπως: “Να εξετάσουμε το θέμα καθαρά ως ζήτημα αρχιτεκτονικής και προς Θεού να μην αναμίξουμε την πολιτική πλευρά του ζητήματος”. Η σκέψη αυτή στην αρχή φαίνεται λογική και να μας οδηγήσει στην πρόταση: “Ως ένα δικαίωμα ανοικοδόμησης που θα εξασφαλίσει την χρηματοδότηση του (π.χ. όπως έγινε σε άλλα ακίνητα που επεστράφησαν στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα). Το πολιτικό ζήτημα πρέπει να μείνει συγκαλυμμένο. Αν το αφήσουμε αυτό σε μια γωνία θα μπορέσουμε να ασχοληθούμε με την αρχιτεκτονική του πλευρά ”.
Αυτό που τίθεται ως πολιτική είναι η περιχαράκωση της αρχιτεκτονικής πλευράς και επομένως η αποσιώ-πηση του. Η ένταση αυτή με την ενθυλάκωση του σ’ ένα κέλυφος αρχιτεκτονικής θα διατηρήσει το σύμπτωμα στη σχεδίαση της συντήρησης. Τα δυο στοιχεία πραγματοποιούνται παράλληλα: η απογύμνωση της ταυτότητας από την αρχική του και η αποξένωση από την Μνήμη.
Όμως από την άλλη πλευρά, αν το ζήτημα της ταυτότητας σκαλώσει στο νεοκλασικό πρότυπο, τότε υπάρ-χει ένα τέτοιο ζήτημα. Το πρόβλημα είναι αν προσεγγίσουμε το ζήτημα ως ένα καθαρά “τεχνικό ζήτημα”. Με την αποσιώπηση αυτή, με οράματα που αποκρύπτονται, όταν βλέπουμε τον οικοδομικό μετασχηματισμό της Κωνσταντινούπολης, βλέπουμε ότι είναι εξίσου δηλητηριώδη και καταστροφική όπως και αυτή η προσέγγιση. Η απώλεια αυτή, θα πρέπει να εκληφθεί ως μια απώλεια οικουμενικής διάστασης πολιτιστι-κής αξίας και να ανακινήσει αντιλήψεις νέο- κλασσικών αρχών και δημιουργίας ιδρυμάτων.
Μόνο τότε η απώλεια αυτή θα μπορούσε ότι αφορά τους Ορθόδοξους Χριστιανούς – Μουσουλμάνους, Κωνσταντινουπολίτες παντού στην Πόλη και την Αθήνα. Από την άλλη πλευρά, οι δυσκολίες αυτές θα μπορούσαν να αποτελέσουν την βάση για μια ιδρυματική επαναλειτουργία που θα μπορούσε να αποτε-λέσει και παράδειγμα. Τούτο διότι όλοι καταλαβαίνουν, παρόλο που κατά περιόδους μειώνεται η σημασία του, η λειτουργία κοινωφελών ιδρυμάτων έχει τον χαρακτήρα προβολής του καλού και χρήσιμου. Το πρότυπο αυτό του κοινωφελούς ιδρύματος δεν είναι εντελώς νεκρό. Όμως δεν είναι ούτε ζωντανό αλλά και ούτε τελείως νεκρό και η Αρχιτεκτονική είναι έτσι. Είναι απαραίτητη για να αναδημιουργηθεί το Ορφανοτροφείο ως ένα κοινωφελές Ίδρυμα για όλη την ανθρωπότητα.