Αὔριο συμπληρώνονται 62 ὁλόκληρα χρόνια ἀπό τήν ἀποφράδα ἐκείνη νύκτα πού σηματοδότησε μιά νέα τραγική ἐποχή στήν ζωή τῆς Πόλης καί ἀποτέλεσε τήν ἀπαρχή τῆς βαθμιαίας συρρικνώσεως τοῦ ἐναπομείναντος Ρωμαίικου στοιχείου τῆς Βασιλεύ-ουσας.
Τά γενεσιουργά αἴτια τῶν «Σεπτεμβριανῶν» εἶναι παγκοίνως γνωστά. Ὅπως εἶναι γνωστές καί οἱ γενικώτερες ἐπιπτώσεις τους, ὄχι μόνο γιά τήν Πολίτικη Ρωμηοσύνη, ἀλλά καί γι΄αυτή τήν Πόλη, μιᾶς καί γράφηκαν κατά καιρούς, ἀπό ἡμέτερους καί ξένους, οὐκ ὀλίγα βιβλία, ἄρθρα καί σχόλια σχετικά μέ τίς ποικίλες πολιτικές οἰκονομικές, κοινωνικές, θρησκευτικές καί πολιτισμικές πτυχές τῶν «Σεπτεμβριανῶν». Διά τοῦτο, στήν σύντομη αὐτή ὁμιλία θά παρεῖλκε ἴσως ὁποιαδήποτε ἐπανάληψη γνωστῶν σέ ὅλους πραγμάτων.
Ἐκεῖνο, ὅμως τό ὁποῖο παραμένει ἄγνωστο στό εὐρύτερο κοινό, εἶναι ἡ δραστηριοποίηση εὐθύς μετά τά «Γεγονότα», τοῦ Πα-γκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν (ΠΣΕ) καί οἱ πρός διάφορες κατευθύνσεις κινήσεις του, πού ἀπέβλεπαν στήν ἀνακούφηση τῶν θυμάτων τῶν βανδαλισμῶν, στήν προστασία τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων τῶν ρωμηῶν της Πόλης καί στήν διασφάλιση τῆς θέσεως καί τῶν διαχρονικῶν προνομίων τοῦ αἰωνόβιου αὐτοῦ θεσμοῦ, πού ὀνομάζεται Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο.
Ἡ αὐριανή, λοιπόν, ἐπέτειος, παρέχει τήν εὐκαιρία ὅπως μέ τήν σύντομη αὐτή ὁμιλία ἐπιχειρηθεῖ μιά συνοπτική παρουσίαση τῶν ὅσων ἔπραξε, δημόσια ἤ παρασκηνιακά, ὁ Διαχριστιανικός αὐτός ὀργανισμός ὑπέρ της Ρωμηοσύνης καί τοῦ Σεπτοῦ της Κέ-ντρου στό Φανάρι καί πληροφορηθεῖ ἡ ἀποψινή ὁμήγυρις σχετικά μέ μιά μᾶλλον ἄγνωστη πτυχή τῶν «Σεπτεμβριανῶν».
Ἀπευθυνόμενος στήν ὁλομέλεια τῆς ιδ΄ Κληρικολαϊκῆς Συνελεύσεως τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀμερικῆς, τήν 2α Ἰουλίου 1958, καί ἀναφερόμενος στά «Γεγονότα» τοῦ 1955, ὁ Πῆτερ Κουρίδης, Νομικός Σύμβουλος τοῦ Σώματος αὐτοῦ, προέβαινε στήν ἑξῆς χαρα-κτηριστική δήλωση: «Ἡ μόνη πραγματική βοήθεια καί παρηγοριά τήν ὁποία εἶχε λάβει τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο μετά τά γεγο-νότα τοῦ Σεπτεμβρίου τοῦ 1955, ἦταν ἐκείνη πού προῆλθε ἐκ μέρους τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν» (ΠΣΕ). Ἀφοῦ δέ κατέκρινε δριμύτατα τήν Ἀμερικανική Πρεσβεία στήν Ἄγκυρα γιά τήν ἀμέλειά της νά ἐνημερωθεῖ γιά τήν ἔκταση τῶν ζημιῶν καί τό μέγεθος τῶν ἀναγκῶν τῆς Ὁμογένειας τῆς Πόλης καί νά πληροφορήσει καταλλήλως τήν Οὐάσιγκτον, ὁ Πῆτερ Κουρίδης, τόνιζε ὅτι «εἶναι λυπηρή ἡ διαπίστωση ὅτι ἡ φωνή τήν ὁποία ἤγειρε τό ΠΣΕ, ἦταν ἡ μόνη δυναμική διαμαρτυρία κατά τῶν ἀδιανόητων καί βάρβαρων ἐκείνων γεγονότων πού σημειώθηκαν στήν Πόλη». Καί συνέχιζε παρατηρῶντας ὅτι «εἶναι εὐχῆς ἔργο πού ἡ στε-ντόρεια ὑποστήριξη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἐκ μέρους τοῦ ΠΣΕ συνεχίσθηκε μέ εὐτολμία. Διότι χωρίς τήν θαρραλέα κινητοποίηση τοῦ Ὀργανισμοῦ αὐτοῦ, τό Πατριαρχεῖο θά ἀναγκαζόταν ἐνδεχομένως νά ἐγκαταλείψει τήν Πόλη, καί τοῦτο παρά τίς σαφεῖς ρήτρες τῆς Συνθήκης τῆς Λωζάννης»1.
Ἴσως τό τελευταῖο τοῦτο σκέλος τῆς δηλώσεως αὐτῆς νά εἶχε κάποια δόση ὑπερβολῆς. Ὡστόσο ἐκεῖνο πού δέν ἐπιδέχεται ἀμφισβήτηση εἶναι ὅτι τό ΠΣΕ βρέθηκε στό πλευρό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρα καί τοῦ σκληρά δοκιμασθέντος ποιμνίου του, σχεδόν πάραυτα, μόλις τέσσερις μέρες μετά τά τραγικά γεγονότα2.
Πράγματι στίς 10 Σεπτεμβρίου κατέφθανε στήν Πόλη ἕνα ἀνώτερο στέλεχος τοῦ Τμήματος Διεκκλησιαστικῆς Βοηθείας τοῦ ΠΣΕ, ὁ Raymond Maxwell. Ἀποστολή του, νά κομίσει στόν Πατριάρχη τήν συμπάθεια τοῦ Διαχριστιανικοῦ αὐτοῦ Ὀργανισμοῦ, νά δια-πιστώσει τίς ἀνάγκες τῆς ἐμπερίστατης ρωμηοσύνης, καί νά καταστρώσει σχέδια ὑλικῆς συμπαραστάσως πρός αὐτήν, σέ συνερ-γασία μέ στελέχη τῆς Πατριαρχικῆς Αὐλῆς καί τόν Ἐπίσκοπο Μελίτης (καί μετέπειτα Ἀρχιεπίσκοπο Ἀμερικῆς) Ἰάκωβο, ὁ ὁποῖος πρό πενταμήνου εἶχε ἀναλάβει τά καθήκοντα τοῦ Διευθυντοῦ τῆς νεοσυσταθείσης Μονίμου Ἀντιπροσωπείας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου στήν ἐν Γενεύῃ ἕδρα τοῦ ἐν λόγῳ Ὀργανισμοῦ, καί βρισκόταν τίς μέρες ἐκεῖνες στήν Πόλη, ἔπειτα ἀπό ἐπίσκεψή του στήν ἀσθενοῦσα μητέρα του, στήν γενέτειρά του Ἴμβρο.
Ὁ R. Maxwell παρέμεινε στήν Πόλη ἐπί ἕξι μέρες, καί ἔγινε δεκτός κατ’ἐπανάληψη ἀπό τόν Πατριάρχη. Ἀφοῦ δέ ἐπισκέφθηκε ἐμπερίστατες ρωμαίϊκες συνοικίες, βεβηλωμένα νεκροταφεῖα, κατεστραμμένους ναούς, ἐκπαιδευτήρια, σπίτια καί καταστήματα, ἐπέστρεψε μαζύ μέ τόν Μελίτης Ἰάκωβο στήν Γενεύη, ὑποβάλλοντας στόν Γενικό Γραμματέα τοῦ ΠΣΕ μιά ἐμπεριστατωμένη ἔκθεση, ὅπως καί ἕνα σχέδιο προγράμματος βοηθείας στά θύματα τῆς σεπτεμβριανῆς βίας.
Εἶναι χαρακτηριστικό, ὅμως, ὅτι στήν ἔκθεσή του αὐτή ὁ Maxwell δέν ἀρκοῦνταν μόνο στήν παροχή στοιχείων ὅσον ἀφορᾶ στίς τεράστιες ἀνάγκες τῶν ἐνοριῶν, τῶν ἱδρυμάτων καί γενικά τῆς Ὁμογένειας, ἀλλά τόνιζε μέ ἔμφαση ὅτι τήν κυρίως εὐθύνη ἀνοικοδομήσεως ἤ ἐπισκευῆς τῶν καταστραφέντων ναῶν καί τῶν λοιπῶν κτιρίων ἔπρεπε νά ἐπωμισθεῖ ἡ Τουρκική Κυβέρνηση,

ἡ ὁποία ὤφειλε ταυτόχρονα «νά δημιουργήσει καί τήν κατάλληλη ἐκείνη ἀτμόσφαιρα, ἡ ὁποία θά ἐπέτρεπε σέ ὅλους τούς πολί-τες τῆς χώρας, ἀνεξαρτήτως φυλῆς, ἐθνικῆς προελεύσεως ἤ θρησκείας, νά αἰσθάνονται ἀσφαλεῖς»3.
Μέ βάση, λοιπόν, τίς ἐκθέσεις τοῦ R. Μaxwell καί τοῦ Μελίτης Ἰακώβου, τό ΠΣΕ ἔθεσε σέ ἐφαρμογή ἕνα εὐρύτατο πρόγραμμα ὑλικῆς συμπαραστάσεως στήν Ὁμογένεια, μέ τήν ἄμεση ἀποστολή ρουχισμοῦ, κλινοσκεπασμάτων, ὑποδημάτων καί 90 τόνων τροφίμων, καί τήν διάθεση στόν Πατριάρχη Ἀθηναγόρα τοῦ οὐχί εὐκαταφρόνητου γιά τήν ἐποχή ἐκείνη ποσοῦ τῶν 75 χιλιάδων δολλαρίων, πρός ἀγορά, ἐπί τόπου, βασικῶν οἰκοσκευῶν γιά τίς πιό ἐμπερίστατες οἰκογένειες. Ταυτόχρονα ἀποφάσισε τήν σύ-σταση στήν Γενεύη, καί γιά μία τριετία (1955-1958), ἑνός εἰδικοῦ ταμείου βοηθείας, διά νά ἐξασφαλισθοῦν τά ἔξοδα ἀνεγέρσεως ἤ ἐπισκευῆς καί ἐξοπλισμοῦ τῶν Ἱερῶν Ναῶν πού εἴχαν βεβηλωθεῖ.
Αὐτά, ἐν ἄκρᾳ συντομίᾳ, ὅσον ἀφορᾷ στά ἄμεσα ἀνθρωπιστικά μέτρα πού εἶχε λάβει ὁ διεθνής αὐτός Διαχριστιανικός Ὀργανισμός, προκειμένου νά θεραπεύσει τίς ἄμεσες καί πολλαπλές ἀνάγκες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τοῦ σκληρά δοκιμασθέντος ποιμνίου του.
Ἡ ἀλληλεγγύη τοῦ ΠΣΕ πρός τό Πατριαρχεῖο καί τήν Ὁμογένεια, ἐκδηλώθηκε κατά ἐπισημότερο τρόπο ἕνα μήνα μετά, μέ τήν ἄφιξη στήν Πόλη ἑνός πενταμελοῦς Κλιμακίου, πού εἶχε χαρακτηρισθεῖ ὡς «Ἀποστολή Ἀδελφικῆς Κοινωνίας», καί τό ὁποῖο εἶχε ἐντολή ὄχι μόνο νά ἐκφράσει συμπάθεια καί καταγράψει τίς ἀνάγκες τῶν πληγέντων, ἀλλά κυρίως νά προβεῖ σέ μιά πολιτική ἀνάλυση τῶν «γεγονότων» καί τῆς καταστάσεως πού εἶχε διαμορφωθεῖ συνεπείᾳ αὐτῶν4.
Τό Κλιμάκιο παρέμεινε στήν Πόλη ἐπί ἕνα ὀκταήμερο. Ἀφοῦ δέ εἶχε πρῶτα μιά ἐνημερωτική συνάντηση μέ τόν Πατριάρχη καί τά μέλη τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, ἐπισκέφθηκε καταστραφέντες Ναούς, Νεκροταφεῖα, τά Νοσοκομεῖα Βαλουκλῆ καί ἄλλα ἱδρύματα, ἀποκομίζοντας τοιουτοτρόπως μιά ἄμεση ἰδέα ὡς πρός τό μέγεθος τῶν ζημιῶν. Τό Κλιμάκιο δέν παρέλειψε νά συναντηθεῖ καί μέ τόν Πατριάρχη τῶν ἐν Τουρκίᾳ Ἀρμενίων, μέ τούς ἐκπροσώπους στήν Πόλη τῶν Ἐκκλησιῶν Ρωμαιοκαθολικῆς, Ἀγγλικανικῆς καί Γερμανικῆς Εὐαγγελικῆς, καθώς καί μέ τούς Γενικούς Προξένους τῶν ΗΠΑ, τῆς Μεγάλης Βρεταννίας καί τῆς Γαλ-λίας, μέ σκοπό τήν ἀνταλλαγή ἀπόψεων ἐπί τῶν «γεγονότων». Σημαντική ὅμως καί λίαν ἀποκαλυπτική ὑπῆρξε ἡ ἐπαφή τήν ὁποία εἶχαν οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ ΠΣΕ μέ τόν Νομάρχη καί Ἀναπληρωτή Δήμαρχο τῆς Πόλης, τόν γνωστό σε πολλούς μας καθηγη-τή Fahrettin Kerim Gökay, ὅπως καί μέ ἄλλους παράγοντες τῆς τουρκικῆς κοινωνίας. Τά τῶν ἐπαφῶν του στήν Πόλη, τό Κλιμάκιο περιέγραψε σέ μιά μέχρις ἐσχάτων ἀπόρρητη καί «ἄκρως ἐμπιστευτική» ἔκθεση, τήν ὁποία ὑπέβαλε, ἅμα τῇ ἐπιστροφῇ του, πρός τήν Γενική Γραμματεία καί τήν Κεντρική Ἐπιτροπή τοῦ ΠΣΕ5. Ἔκθεση τήν ὁποία ὁ συμπολίτης μας Πρέσβυς ἐπί τιμῇ καί σήμε-ρα Ἄρχων Μ. Ρήτωρ τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Εκκλησίας κ. Ἀλέξης Ἀλεξανδρῆς εἶχε χαρακτηρίσει ὡς «μοναδικό ντοκουμέντο γιά τά Σεπτεμβριανά» («Καθημερινή», 10.9.1995)
Ἡ ἐν λόγῳ ἔκθεση, πού ἀποτελεῖται ἀπό μιά δισέλιδη εἰσαγωγή, πέντε κεφάλαια καί ἕνα τρισέλιδο παράρτημα, εἶναι πράγματι ἕνα ἱστορικό τεκμήριο ὑψίστης σημασίας, τό ὁποῖο ὄχι μόνο καταγράφει τά συμβάντα κατά τήν τραγική ἐκείνη νύκτα τῆς 6ης πρός τήν 7η Σεπτεμβρίου, ἀλλά καί σχολιάζει μέ νηφαλιότητα καί πολλή σαφήνεια τήν κατάσταση ἡ ὁποία εἶχε διαμορφωθεῖ μετά τά γεγονότα, προβαίνοντας συνάμα καί σέ σειρά ὑποδείξεων γιά τήν λήψη τῶν μέτρων ἐκείνων, πού θά κατοχύρωναν τό μέλλον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στήν ἕδρα του καί θά διασφάλιζαν τά ἀνθρώπινα δικαιώματα τῆς Ὁμογένειας καί τῶν λοιπῶν ἐθνικῶν καί θρησκευτικῶν μειονοτήτων τῆς Τουρκίας.
Τά δύο πρῶτα κεφάλαια τῆς Ἐκθέσεως ἀναφέρονται λεπτομερῶς στά ὅσα εἶχαν διαμειφθεῖ κατά τίς ἐπαφές πού εἶχε τό Κλιμά-κιο μέ τόν Πατριάρχη Ἀθηναγόρα, τούς συνοδικούς Ἀρχιερεῖς, καί τούς ἰθύνοντες τῶν λοιπῶν Ἐκκλησιῶν στήν Πόλη, καί καταγρά-φει τίς ζημίες πού εἶχαν ὑποστεῖ Ναοί, Νεκροταφεῖα, Σχολεῖα καί εὐαγῆ ἱδρύματα. Ἐνῶ τό πέμπτο κεφάλαιο, ἀναφέρεται στήν ἄμεση κάλυψη τῶν ἀναγκῶν τῶν θυμάτων τῆς βιαιοπραγίας.
Ἄκρως, ὅμως, ἐνδιαφέροντα εἶναι τά δύο πολιτικοῦ περιεχομένου ἐνδιάμεσα κεφάλαια (3 καί 4), στά ὁποῖα θά ἀναφερθῶ ἀπόψε. Ἐξ αὐτῶν, τό μέν τρίτο κεφάλαιο ἀναφέρεται στίς συζητήσεις πού εἶχε τό Κλιμάκιο μέ τόν Νομάρχη τήν 10η Νοεμβρίου, ἐνῶ τό τέταρτο ὁμιλεῖ διά μακρῶν γιά τήν ἀπόγνωση καί ἀνασφάλεια τῶν Ρωμηῶν καί τῶν λοιπῶν μειονοτικῶν πληθυσμῶν τῆς Τουρκίας.

Σύμφωνα μέ τήν Ἔκθεση, ὁ Νομάρχης Gökay ἔδωσε τήν δέουσα προσοχή καί βαρύτητα στήν ἐπίσκεψη τοῦ Κλιμακίου, ἀφιερώνοντας σ’αὐτό μιά περίπου ὥρα, τήν ἡμέρα μάλιστα κατά τήν ὁποία ὁ τουρκικός λαός τιμοῦσε, ὅπως κάθε χρόνο, τήν ἐπέτειο θανάτου τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς Τουρκικῆς Δημοκρατίας Kemal Atatürk6. Ἀναφερόμενος στά «γεγονότα», ὁ Νομάρχης ἐξέφρασε τήν βαθειά του λύπη, ἀποδίδοντας τά συμβάντα στόν ὄχλο, ὁ ὁποῖος προφανῶς εἶχε ἐρεθισθεῖ ἀπό τήν ἑνωτική πολιτική τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου, ὅπως καί ἀπό τήν ψευδῆ, καθώς τήν χαρακτήρισε, φημολογία, ὅτι ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας χρηματοδοτοῦσε τόν ἑνωτικό ἀγῶνα τοῦ Κυπρίου Ἀρχιεπισκόπου. Ὁ καθηγητής Gökay, συνέχισε παρατηρῶντας ὅτι μόλις ἔγινε γνωστό ὅτι θά ἄρχιζαν διαδηλώσεις εὐθύς μετά τήν βομβιστική ἐνέργεια τῆς Θεσσαλονίκης, ἔδωσε διαταγές γιά τήν προστασία τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου καί τοῦ Πατριαρχείου ἀπό στρατιωτικό ἄγημα. Ἐνδιαφέρουσα ὅμως εἶναι μιά ἄποψη πού ἐξέφρασε στό σημεῖο αὐτό, ὅτι δηλ. οἱ παράνομοι στήν Τουρκία Κομμουνιστές, εἶχαν χωρίς ἀμφιβολία κάποια μερίδα εὐθύνης γιά τήν τρο-πή τήν ὁποία εἶχαν πάρει οἱ διαδηλώσεις, οἱ ὁποῖες δίκην λαίλαπος ἔπληξαν τήν Πόλη. Πρᾶγμα τό ὁποῖο ἀπορρίπτει κατηγορημα-τικά ὁ Hulûsi Dosdoğru. Νά σημειωθεῖ ὅτι στήν προσπάθεια τῶν Ἀρχῶν νά ἀποδώσουν σέ Κομμουνιστικό δάκτυλο τίς ἀνθελληνικές βιαιότητες, ἀναφέρεται διά μακρῶν ὁ μακαριστός Χριστόφορος Χρηστίδης στήν ἐκτεταμένη καί ἄκρως κατατοπιστι-κή ἔκθεσή του, τήν ὁποία ἐξέδωσε τό ἔτος 2000 τό Κέντρο Μικρασιατικῶν Σπουδῶν.
Ὁ Νομάρχης στή συνέχεια μίλησε γιά τά μέτρα πού ἐλάμβανε ἡ Τουρκική Κυβέρνηση προκειμένου νά προβεῖ σέ ἀποζημιώσεις, μή παραλείποντας νά ἀναφερθεῖ καί στήν φιλία ἡ ὁποία τόν συνέδεε ἀπό πολλῶν ἐτῶν μέ τόν Πατριάρχη Ἀθηναγόρα. Ἐν τῇ ρύμῃ τοῦ λόγου, ὁ καθηγητής Gökay ἐκμυστηρεύθηκε ὅτι, διαφωνῶν μέ τά συμβάντα καί προκειμένου ὅπως μιλήσει ἐλεύθερα γι’αὐτά, εἶχε ὑποβάλει τήν παραίτησή του, ἡ ὁποία ὅμως δέν ἔγινε δεκτή.
Ἡ Ἀντιπροσωπεία τοῦ ΠΣΕ μέ ἱκανοποίηση δέχθηκε τίς περί ἀποζημιώσεων διαβεβαιώσεις τοῦ Νομάρχου, παρατηρῶντας ὅτι θά ἀνέμενε μέ ἐνδιαφέρον τό ἀποτέλεσμα τοῦ Κυβερνητικοῦ προγράμματος ἀνοικοδομήσεως καί ἀνακαινισμοῦ τῶν Ἱερῶν Ναῶν καί ἄλλων κτιρίων. Δέν παρέλειψε ὅμως νά προσθέσει ὅτι σέ περίπτωση πού δέ θά σημειωνόταν πρόοδος, καί κατά συνέπεια θά ὑπῆρχε ἀνάγκη ἐκκλήσεως, σέ παγκόσμια κλίμακα, ὑπέρ τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν θυμάτων, τότε ἡ Τουρκία θά διέτρεχε τόν κίν-δυνο νά βρεθεῖ ἐκτεθειμένη ἐνώπιον τῆς παγκόσμιας κοινῆς γνώμης8 .
Στό σημεῖο αὐτό θά ἦταν ἴσως ἐνδεδειγμένο νά γίνει μνεία τοῦ παραρτήματος τῆς Ἐκθέσεως, τό ὁποῖο ἀναφέρεται στή συνά-ντηση τοῦ Κλιμακίου μέ δύο, ἀριστερῶν τάσεων, τούρκους διανοουμένους, (οἱ ὁποῖοι δέν κατονομάζονται, προφανῶς γιά λόγους ἐχεμύθειας), καί οἱ ὁποῖοι δίδουν μιά κάπως διαφορετική, ἀπό ἐκείνη τοῦ Νομάρχου, ἐκδοχή, ὡς πρός τούς «πρωταγωνιστές» τῶν γεγονότων. Σύμφωνα μέ τούς ἀπεσταλμένους τοῦ ΠΣΕ, ἡ συζήτηση μέ τά δυό αὐτά πρόσωπα ὑπῆρξε «ἄκρως ἀποκαλυπτική τοῦ ἱστορικοῦ, ἐθνικοῦ, οἰκονομικοῦ, πολιτισμικοῦ, ψυχολογικοῦ καί θρησκευτικοῦ χάσματος, τό ὁποῖο ἐπί πεντακόσια ὁλόκληρα χρόνια δηλητηρίασε τίς σχέσεις τῶν τούρκων μουσουλμάνων μέ τίς χριστιανικές μειονότητες» 9.
Ἄποψη τῶν ὡς ἄνω συνομιλητῶν ἦταν ὅτι τό βράδυ τῆς 6ης Σεπτεμβρίου ὑπῆρξαν δύο κύματα διαδηλώσεων. Ἀρχικά τῶν φοιτητῶν καί τῶν διανοουμένων, πού προκάλεσαν ἐλάχιστες ζημίες, καί στήν συνέχεια τοῦ ὄχλου. Καί ἐνῶ μέν τό πρῶτο κῦμα, κατά τήν ἄποψή τους, σαφῶς στόχευε «τήν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία, ἡ ὁποία ἔκαμε φιλελληνική πολιτική, χωρίς κἄν νά ἀνήκει στό ἑλληνικό γένος (sic), ἀλλά στό ἔθνος τῶν ρωμαίων τοῦ Βυζαντίου, τῆς Νέας Ρώμης» , τό δεύτερο κῦμα, πού πῆρε μορφή βανδαλισμῶν, «ἀποτελοῦσε ἐξέγερση τοῦ προλεταριάτου κατά τοῦ πλούτου καί τῆς κεφαλαιοκρατίας, καί ὄχι ἀπαραιτήτως μόνο κατά τῶν ρωμηῶν καί τῆς Ἐκκλησίας τους»10.
Σύμφωνα πάντοτε μέ τήν γνώμη τους, «ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας μποροῦσε νά ἀποτρέψει τά γεγονότα ἄν ἁπλῶς ἀποδοκίμαζε τήν δράση τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου, καί ἄν δέν ἀναμιγνυόταν στήν πολιτική». Σέ ἐρώτηση τοῦ Κλιμακίου ἄν ἡ σιγή τοῦ Πα-τριάρχου ἦταν ποτέ δυνατόν νά ἑρμηνευθεῖ ὡς ἀνάμειξη σέ πολιτικά ζητήματα, οἱ δυό συνομιλητές «ἀπάντησαν μέν ὅτι ὄντως ἡ Πατριαρχική σιωπή δέ σήμαινε ἀνάμειξη στήν πολιτική, συνέχισαν ὡστόσο νά ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι τῆς Πόλης δέν εἶναι ἕλληνες, ἀλλά τοῦρκοι πολίτες καί ὡς ἐκ τούτου δέν πρέπει νά θέτουν τήν πρός τήν Ἑλλάδα φιλία τους ὑπεράνω ἐκείνης πρός τήν Τουρκία»11.
Ὅπως ἔγινε λόγος προηγουμένως, τό τέταρτο κεφάλαιο τῆς Ἐκθέσεως ὁμιλεῖ γιά τήν ἀνασφάλεια τῶν Ρωμηῶν καί τῶν λοιπῶν μειονοτικῶν πληθυσμῶν τῆς Τουρκίας, καί προβαίνει σέ μιά λίαν ἐνδιαφέρουσα ἀνάλυση τῶν προβληματικῶν σχέσεών τους μέ τόν κρατικό μηχανισμό. Τό κεφάλαιο ἀρχίζει μέ τήν γενική παρατήρηση ὅτι οἱ ἐμπρησμοί Ναῶν, οἱ φθορές ἱερῶν σκευῶν, εἰκόνων καί ἄλλων κειμηλίων, ἡ βεβήλωση κοιμητηρίων, ὅπως καί οἱ καταστροφές οἰκιῶν καί καταστημάτων, ἄνοιξαν βαθειές πληγές, πού δέν μποροῦν νά θεραπευθοῦν εὔκολα. Ἐν τούτοις, συνεχίζει ἡ ἔκθεση, τό σοβαρώτερο πρόβλημα ἔγκειται ἀλλοῦ. Πρόκειται γιά τό βαθύ αἴσθημα ἀνασφάλειας πού δημιουργήθηκε στούς Ρωμηούς καί στίς ἄλλες θρησκευτικές μειονότητες, μετά τίς βίαιες διαδηλώσεις τοῦ Σεπτεμβρίου.

Ἐπί τοῦ προκειμένου, τό Κλιμάκιο φρονοῦσε ὅτι τό ρωμαίικο στοιχεῖο, καί οἱ λοιπές μειονότητες γενικά, δέν θά ἦταν σέ θέση νά ἐπανεύρουν ἕνα ὁμαλό ρυθμό ζωῆς, ἄν δέν παρέχονταν σ’αὐτούς ἐγγυήσεις γιά τήν ἀσφάλειά τους, ὅπως καί γιά τήν ἀσφάλεια τῶν ἑστιῶν καί τῶν τόπων λατρείας τους. Γι’αὐτό καί ἐξέφραζε τήν πεποίθηση ὅτι τό αἴσθημα ἀσφάλειας τῶν μειονοτικῶν θά μποροῦσε νά ἀποκατασταθεῖ μέ τήν ἐκ μέρους τῆς τουρκικῆς πλευρᾶς ἀναγνώριση τῶν εὐθυνῶν πού ἔφερε αὐτή γιά τά γεγονό-τα τῆς 6ης Σεπτεμβρίου. Συναφῶς, τό Κλιμάκιο χαιρέτιζε μέν τήν κατόπιν ἑορτῆς ἀποδοκιμασία τῶν βιαιοπραγιῶν ἀπό τόν Πρω-θυπουργό Adnan Menderes, δέν παρέλειπε ὅμως νά διερμηνεύσει καί τά αἰσθήματα τῶν παθόντων, οἱ ὁποῖοι φρονοῦσαν πώς οἱ ἀποδοκιμασίες τῶν Ἀρχῶν θά ἦταν πειστικές, μόνον ὅταν θά συνοδεύονταν ἀπό συγκεκριμένες πράξεις.12
Τό Κλιμάκιο εἶχε ἀμφιβολίες ἐάν καί κατά πόσο ἡ Ἄγκυρα, παρά τίς ὑποσχέσεις πού ἔδινε, θά ἦταν σέ θέση νά ἀποζημιώσει στό ἀκέραιο τά θύματα τῶν γεγονότων, λόγῳ τῆς κρίσιμης οἰκονομικῆς καταστάσεως καί τοῦ πληθωρισμοῦ πού ἀντιμετώπιζε ἡ Τουρκία. Ὡς ἐκ τούτου, διετύπωνε τήν γνώμη ὅτι τά Δυτικά κράτη ἔπρεπε μέν νά βοηθήσουν τήν Τουρκική Κυβέρνηση στό τερά-στιο ἔργο ἀνοικοδομήσεως καί ἀποκαταστάσεως, ὑπό τήν προϋπόθεση ὅμως ὅτι θά παρεῖχε αὐτή ἐγγυήσεις γιά τήν διασφάλιση τῶν δικαιωμάτων τῶν μειονοτήτων. «Ἡ πρός τήν Τουρκία παρεχομένη σήμερα οἰκονομική βοήθεια, ἔλεγε ἡ Ἔκθεση, ἀποβλέπει στήν ἐμπέδωση ἑνός δημοκρατικοῦ τρόπου ζωῆς στήν χώρα αὐτή, ὁ ὁποῖος θά διασφαλίζει τά δικαιώματα τῶν μειονοτήτων, ὅπως καί τήν ἀσφάλειά τους»13. «Ἡ θέση τῶν μειονοτήτων στήν Τουρκία, ἔλεγε τό Κλιμάκιο, πρέπει νά ἐξετασθεῖ σέ σχέση πρός τό ὅλο πρόγραμμα οἰκονομικῆς βοήθειας στή χώρα αὐτή. Διότι ἄν ἀπώτερος σκοπός τῆς βοήθειας πού παρέχουν οἱ Δυτικές Δυνά-μεις στήν Τουρκία εἶναι ἡ διασφάλιση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, τότε αὐτά δέν μποροῦν νά ἀποκτηθοῦν μόνο ἀπό τήν πλει-ονότητα, εἰς βάρος τῶν δικαιωμάτων τῶν μειονοτήτων»14. Νά σημειωθεῖ ὅτι τήν ἐποχή ἐκείνη ἡ Ἄγκυρα εἶχε ζητήσει ἀπό τίς Ἡνωμένες Πολιτείες δάνειο 300.000.000 δολλαρίων γιά τήν οἰκονομική της ἀνάπτυξη.
Τό Κλιμάκιο φρονοῦσε ἐπί πλέον ὅτι τό ΠΣΕ ἔπρεπε νά προβεῖ σέ διαβήματα πρός τό Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τῶν ΗΠΑ, ζητῶντας ὅπως ἀσκηθοῦν πιέσεις στήν Ἄγκυρα, ὑπέρ τῶν δικαιωμάτων τῶν μεινοτικῶν πληθυσμῶν, ὄντας πεπεισμένο πώς ἡ ἐπέμβαση τῆς Ἀμερικῆς θά εἶχε εὐεργετικά ἀποτελέσματα καί θά ἐπιτάχυνε τήν ἀνοικοδόμηση τῶν καταστραφέντων Ναῶν15. Τοῦθ’ὅπερ καί ἐγένετο μέσῳ τῆς Μονίμου Αντιπροσωπείας τοῦ ΠΣΕ στόν ΟΗΕ.
Συμπέρασμα τῶν ἀπεσταλμένων τοῦ ΠΣΕ, ἔπειτα ἀπό τήν ὀκταήμερη παραμονή τους στήν Πόλη, ἦταν ὅτι μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου εἶχαν δημιουργηθεῖ πολλές παρεξηγήσεις ὅσον ἀφορᾷ στήν παρουσία τῆς ρωμηοσύνης καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρ-χείου στήν προγονική τους γῆ. Ὑπάρχουν, ἔλεγαν στήν Ἔκθεσή τους, πολλές προκαταλήψεις, ἀλλά καί ἐμφανεῖς οἰκονομικές καί πολιτισμικές ἀντιπαλότητες. Ὅπως ὑπάρχει καί ἔλλειψη εὐαισθησίας στήν τουρκική κοινωνία γιά τήν προσήλωση τῶν Ὀρθοδόξων στήν βυζαντινή τους ἱστορία καί στά σύμβολα τοῦ δοξασμένου παρελθόντος των. Ἐκεῖνο ὅμως τό ὁποῖο δέν μπορεῖ νά ἐννοήσει κανείς, συνέχιζαν, εἶναι ἡ παντελής ἔλλειψη κατανοήσεως τῆς λεπτῆς θέσεως στήν ὁποία βρίσκεται ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός πού λόγῳ ἀκριβῶς τῆς φιλίας του πρός τήν «νέα»Τουρκία, εἶχε ἐνθαρρυνθεῖ νά ἐγκαταλείψει τίς ΗΠΑ καί νά ἀνέλθει στόν Πατριαρχικό Θρόνο Κωνσταντινουπόλεως. Ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος κατακρίθηκε καί ἀπό ἑλλαδικούς ἀκόμη κύκλους, ὡς ἀκολουθῶν τουρκόφιλη πολιτική. Ὁ θρησκευτικός αὐτός ἡγέτης, ὁ ὁποῖος σύμφωνα μέ τό αὐτοκέφαλο καθεστώς πού διέπει τίς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες, δέν ἔχει καμμιά «παπικοῦ τύπου» ἐξουσία, γιά νά ἐπεμβαίνει στά ἐσωτερικά μιᾶς ἄλλης Ἐκκλησίας, (στήν προκειμένη περίπτωση, τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου). Ἡ ἄρνηση τῆς πραγματικότητος αὐτῆς, κατέληγαν, ἀποτελεῖ μιά «κολοσσιαία ἐθελοτυφλία».16
Αὐτό ὑπῆρξε συνοπτικά τό περιεχόμενο, κυρίως τοῦ πολιτικοῦ σκέλους τῆς Ἐκθέσως τοῦ Κλιμακίου τό ὁποῖο εἶχε στείλει στήν Κωνσταντινούπολη τόν Νοέμβριο τοῦ 1955 τό παρεξηγημένο σέ πολλούς ἑλλαδικούς ἐκκλησιστικούς κύκλους, καί όχι μόνο, Πα-γκόσμιο ΣυμβούλιοἘκκλησιῶν (ΠΣΕ), ἡ φωνή τοῦ ὁποίου, κατά τούς εἰδότας, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Σάρδεων Μάξιμος, ἦταν μιά ἀπό τίς πολύ σπάνιες χριστιανικές φωνές, ὀρθόδοξες καί μή17, πού εἶχαν ὑψωθεῖ τότε προκειμένου νά στηλιτεύσουν μιά κατάφωρη ἀδικία καί νά ἐκφράσουν ἔμπρακτα τήν συμπαράστασή τους στόν Οἰκουμενικό Θρόνο καί τήν σκληρά δοκιμασθεῖσα Ὁμογένεια. Οἱ πολλαπλές ἐνέργειες τοῦ ΠΣΕ δέν ἦταν τίποτε ἄλλο ἀπό τήν ἔμπρακτη ἐφαρμογή τῆς προτροπῆς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου πού λέγει «ἀλλήλων τά βάρη βαστάζετε» (Γαλ. 6,2). Καί εἶχε ἐνεργήσει ἔτσι τό ΠΣΕ τό ‘55, ὅπως καί ἀργότερα σέ πολλές ἄλλες κρίσιμες γιά τό Γένος στιγμές, ἔχοντας τήν πεποίθηση ὅτι πέραν τῶν ὁποιωνδήποτε δογματικῶν διαφορῶν πού χωρίζουν ἀκόμη τίς Ἐκκλησίες, ὑπάρχει ἕνας κοινός παρονομαστής ὁ ὁποῖος λέγεται «πίστη στόν Χρι-στό», πού δέν ἐπιτρέπει τούς χριστιανούς νά ἐθελοτυφλοῦν, οὔτε δέ νά ἀρκοῦνται σέ εὐσεβεῖς μόνο λόγους, ὁσάκις διάφορες συγκυρίες πλήττουν τήν Ἐκκλησία, καταστρέφουν κοινωνικές δομές καί προσβάλλουν τόν ἄνθρωπο. Τόν κάθε ἄνθρωπο, πού εἶναι πλασμένος κατ’εἰκόνα Θεοῦ. 4 Σεπτεμβρίου 2017
—————

1. Extract from the report of Peter T. Kouridis to the 14th Biennial Congress, July 2, 1958. Ἀρχεῖο ΠΣΕ, Φάκελλος: Ecumenical Patriarchate.
2. Παγκόσμιον Συμβούλιον Ἐκκλησιῶν . Αἱ ἐπί τοῖς γεγονόσι τῆς 6ης Σεπτεμβρίου ἐκδηλώσεις συμπαθείας αὐτοῦ. Ἐν Ὀρθοδοξία, Λ΄(1955), σελ.482
3 Ecumenical Press Service- EPS, Ἀρ.36, 7 Ὀκτωβρίου 1955, σελ.2
4 Τήν Ἀποστολή ἀποτελοῦσαν ὁ Ἀγγλικανός Ἐπίσκοπος Ivor Watkins, οἱ ἐξ ΗΠΑ Καθηγηταί Edward Hardy καί Robert Tobias, ὁ Πάστωρ Charles Westhpal, Ἀντιπρόεδρος τῆς Ὁμοσπονδίας τῶν Προτεστανικῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Γαλλίας, καί ὁ προαναφερθείς Raymond Maxwell.
5 Report of the “Mission of Fellowship” from the World Council of Churches to the Ecumenical Patriarchate of the Greek Orthodox Church and to other Churches and Christians in Istanbul. (στό ἑξῆς: Ἔκθεσις). Βλ. Ἀρχεῖο Γεν.Γραμματείας ΠΣΕ, Φάκελλο: Ecumenical Patriarcate. Μνεία τῆς Ἐκθέσεως, χωρίς νά μπαίνει σέ πολ-λές λεπτομέρειες, ἔκαμε ἡ «Ὀρθοδοξία», Λ΄(1955), σσ. 485-488. Ἐπίσης, ἀναφορά στό κείμενο αὐτό γίνεται στό εἰδικό τομίδιο σχετικά μέ τά «γεγονότα», πού εἶχε ἐκδοθεῖ στά ἀγγλικά ἀπό τήν Ἕνωση Συντακτῶν τῶν Ἀθηναϊκῶν Ἐφημερίδων, (The Anti-Greek Riots of September 6-7, 1955 at Constantinople and Smyrna, Athens, 1956, σελ. 48-50, ὅπως καί σέ κείμενο τοῦ Ἀλέξη Ἀλεξανδρῆ πού δημοσιεύθηκε τήν 10η Σεπτεμβρίου 1995 σέ ἔνθετο τῆς «Καθημερινῆς» πού ἦταν ἀφιερωμένο στά «Σεπτεμβριανά» (Ἀλέξη Ἀλεξανδρῆ, Μοναδικό Ντοκουμέντο H Eκθεση τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν γιά τά Σεπτεμβριανά, ἐν Ἡ Καθημερινή Ἑπτά Ἡμέρες, 10 Σεπτεμβρίου 1995, σελ. 19. Ἀπεναντίας, δέν κάμει μνεία τοῦ κειμένου αὐτοῦ, ἄν καί ἀναφέρεται στήν ἐπίσκεψη τοῦ Κλιμακίου, ὁ ἀείμνηστος Χριστό-φορος Χρηστίδης στήν περί τῶν «γεγονότων» ἔκθεσή του, τήν ὁποία ἔφερε στό φῶς τῆς δημοσιότητος τό 2000 τό Κέντρο Μικρασιατικῶν Σπουδῶν. [Χριστόφορος Χρηστίδης, Τά Σεπτεμβριανά, Κέντρο Μικρασιατικῶν Σπουδῶν, Ἀθήνα 2000].

6 Ἔκθεση, σελ. 6
7 6/7 Eylül Olaylarι, Baglam, Istanbul 1993, passim
8 Ἔκθεση, σελ.7 καί 8
9 Ἔκθεση, σελ. Παραρτήματος Ι

10 ὅπ. π.
11 ὅπ.π. σελ. ΙΙ
12 Ἔκθεση, σελ. 10 καί 11
13 Ἔκθεση, σελ.20
14 Ἔκθεση, σελ. 13
15 Ἔκθεση, σελ.19
16 Ἔκθεση, Παράρτημα σελ. ΙΙΙ
17 Σχολιάζοντας τήν ἀπάθεια μέ τήν ὁποία εἶχαν ἀντιμετωπισθεῖ τότε τά «Γεγονότα» στόν Ἑλλαδικό χῶρο, ὁ Δημήτριος Τσάκωνας ἔλεγε τά ἑξῆς χαρακτηριστικά: «τό ΠΣΕ ἐστερέωσε τόν Πατριάρχη Ἀθηναγόρα στήν κλονιζόμενη ἀπό τις ἰαχές τῆς ἀλλόθρησκης φανατισμένης μάζας στην ἕδρα του», καί τοῦτο τήν στιγμή κατά τήν ὁποία δέν εἶχε γίνει «γιά τήν καταστροφή τῶν χριστιανικῶν Ναῶν καί τῶν Λειψάνων, οὔτε μιἀ ἀγρυπνία, ἔστω σ΄ἕνα Ναό τῆς Ἑλληνικῆς Πρωτευούσης, πρᾶγμα πού περιέργως συνέβη άργότερα κατά τήν συνάντηση τοῦ Πάπα Παύλου στ΄ καί τοῦ Οίκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἀθηναγόρα στά Ϊεροσόλυμα»!!! Βλ. Δημη-τρίου Τσάκωνα, Aθηναγόρας ὁ Οίκουμενικός τῶν Ἰδεῶν, Αθήναι 1976, σελ. 96